Πηγή: Anarchy Press GR

(Δόθηκε τηλεφωνικά στον Ross Andersen, αρχές Οκτωβρίου, για το περιοδικό The Atlantic)

● ● ●

Zerzan: Έχω μπερδευτεί, αν και δε με εκπλήσσει καθόλου, δεδομένης της δημοτικότητας αυτών των συσκευών και της πολιτιστικής κυριαρχίας της τεχνολογίας. Ο Jobs ήταν «στον αφρό» για πολλά χρόνια, θα το περίμενε κανείς να υπάρχουν όλα αυτά τα εγκώμια κτλ. Υπάρχει μια ενδιαφέρουσα αντίθεση σε σχέση με την αντίδραση προς τους πρωτοπόρους της πρώτης Βιομηχανικής Επανάστασης. Για παράδειγμα, οι εφευρέτες των πρώτων αργαλειών για τα πρώτα εργοστάσια υφαντουργίας στην Αγγλία, διάβαζα πρόσφατα αυτές τις αναφορές για το πώς έπρεπε όλοι αυτοί να κρύβονται και να μην αποκαλύπτουν την ταυτότητά τους. Τους φτύνανε και τους κυνηγούσαν κιόλας στους δρόμους επειδή ήταν τόσο μισητοί. Και τώρα κοιτάξτε τον Jobs, γίνονται ολονυκτίες και φόροι τιμής, ακόμα και ολοσέλιδο στη Wall Street Journal την επόμενη μέρα, που τον αποκαλούσε κοσμικό άγιο.

Κάτι που παρατήρησα σ’ αυτές τις νεκρολογίες για τον Jobs ήταν η επαναλαμβανόμενη διατύπωση ότι βελτίωσε τη συνδεσιμότητά μας. Αυτό μου φαίνεται μεγάλη ειρωνεία. Είμαστε όλοι συνδεδεμένοι τώρα, όλοι καλωδιωμένοι, έχουμε την απόλυτη ευκολία για επικοινωνία με τον οποιονδήποτε – αλλά είναι επίσης φανερό ότι όσο η κοινωνία περιχαρακώνεται σ’ αυτές τις αποκαλούμενες τεχνολογίες επικοινωνίας, τόσο πιο απομονωμένοι είμαστε σαν άτομα. Είναι ξεκάθαρο ότι οι μηχανές επικοινωνούν, αλλά σε ποιο βαθμό επικοινωνούν οι άνθρωποι; Όλοι μιλάνε στο κινητό τους συνέχεια, για μένα είναι σαν ζόμπι, περπατάς στο δρόμο και οι άνθρωποι πέφτουν πάνω σου επειδή έχουν υποδουλωθεί τόσο πολύ απ’ αυτές τις συσκευές.

Ross: Αναρωτιέμαι αν αυτή είναι μια κριτική που αρμόζει καλύτερα σε συγκεκριμένες τεχνολογίες, ή ακόμα σε συγκεκριμένα χαρακτηριστικά αυτών των τεχνολογιών. Μπορεί συγκεκριμένα γκάτζετ να απομακρύνουν τους ανθρώπους, ενώ άλλα στην ουσία να ισχυροποιούν την κοινότητα. Για παράδειγμα το Facetime του iPhone επιτρέπει σε μια οικογένεια να κάνει βιντεοδιάσκεψη από απόσταση. Έτσι ακόμα κι αν δεχτώ ότι αυτές οι μεγάλες τεχνολογικές τάσεις διευρύνουν το χάσμα ανάμεσα στους ανθρώπους, δε μπορούν κάποιες μεμονωμένες τεχνολογίες να γεφυρώσουν αυτό το χάσμα;

Zerzan: Καλά, υπάρχουν αυτοί οι επίδεσμοι, αυτά τα υποκατάστατα. Αυτή είναι η έλξη, γι’ αυτό είναι δημοφιλή, αλλά στο μεταξύ διαλυόμαστε ολοένα και περισσότερο. Και μη με παρανοήσετε, τα χρησιμοποιώ κι εγώ. Έχω ένα στενό φίλο στη Σερβία. Πόσο συχνά θα τον δω; Όχι πολύ συχνά, έτσι βασίζομαι σε μια διαμορφωμένη έκδοση της τεχνολογίας που περιγράφεις. Αλλά αυτό είναι μια παρηγοριά, και στο τέλος πρέπει να δεις τι παίζεται μακριά. Όταν ζυγίσεις το σύνολο αυτού, την όλη κουλτούρα και δεις την κατεύθυνση προς την οποία πηγαίνει, και ξαναγυρνώντας στην κοινότητα, που για μένα είναι το σημείο-κλειδί, αυτή εξαφανίζεται. Έτσι βλέπω την τεχνολογία όχι τόσο με όρους συγκεκριμένων συσκευών ή ακόμα και χαρακτηριστικών, αλλά στο σύνολό της. Τι είναι η τεχνολογία σήμερα; Που πηγαίνει; Τι την κρατάει σε συνοχή;

Έχουμε κάποια ακραία κοινωνιολογικά φαινόμενα όπως ομαδικές δολοφονίες που συμβαίνουν με κάποια μεγαλύτερη συχνότητα τώρα. Μου φαίνεται ότι όταν πια δεν υπάρχει κοινότητα, και δεν έχουμε και αλληλεγγύη, τότε σχεδόν τα πάντα μπορούν να συμβούν. Και η τεχνολογία δε βοηθάει. Δεν είναι υποκατάστατο για την αληθινή συνοχή και επικοινωνία. Όλοι χρησιμοποιούν αυτό τον όρο – κάθε πολιτικός, κάθε προγραμματιστής – μιλάει για την κοινότητα, αλλά αυτή εξαφανίζεται με την έλευση της μαζικής κοινωνίας.

Ross: Κάν’ το μου λίγο λιανά αυτό. Μιλώντας ειδικότερα για την Apple και τον Steve Jobs, και ευτυχώς δε χρειάζεται να εμβαθύνουμε πολύ επειδή η Apple ήταν πολύ μεγάλος παίκτης σε πολλές τεχνολογικές καινοτομίες τα τελευταία 20 χρόνια, τουλάχιστον στο χώρο της τεχνολογίας καταναλωτών. Πώς νομίζεις ότι αυτές οι τεχνολογίες απομακρύνουν τους ανθρώπους αναμεταξύ τους και από την κοινότητα;

Zerzan: Ναι, διατύπωσα κάτι πολύ γενικό, αλλά δε φαίνεται να είναι σύμπτωση ότι αυτό που αληθινά επιταχύνει πολύ είναι ο ρυθμός της τεχνολογικής αλλαγής, και οι άνθρωποι στην κοινωνική θεωρία δεν το προσέχουν και πολύ αυτό. Την ίδια στιγμή οι δεσμοί που κρατούν την κοινωνία δείχνουν να χαλαρώνουν με την πρόοδο της μαζικής κουλτούρας. Ξανά, μιλάω για την τεχνολογία σε ένα πιο θεμελιώδες επίπεδο, όχι μόνο για τις συσκευές της Apple. Από τη μια η τεχνολογική αλλαγή προχωράει γοργά, και από την άλλη οι άνθρωποι αποξενώνονται περισσότερο. Φυσικά αυτό δε γίνεται απ’ τη μια νύχτα στην άλλη, αλλά όταν το δούμε αυτό ιστορικά, δε βαδίζουμε σωστά.

Ross: Ακούγεται σα να λες ότι αντί να συνδέσουμε τις κουκίδες από συγκεκριμένες τεχνολογίες ή ακόμα τεχνολογικές τάσεις σ’ αυτή την έρπουσα τάση ανθρώπινης απομόνωσης, το μόνο που έχουμε να κάνουμε είναι να δούμε το θέμα από απόσταση και να παρατηρήσουμε ότι τα δύο κυρίαρχα χαρακτηριστικά της σύγχρονης ζωής είναι η ταχεία τεχνολογική αλλαγή, και η αποσύνθεση της ανθρώπινης κοινότητας. Αλλά δεν είμαι τόσο σίγουρος ότι οι άνθρωποι απομακρύνονται φανερά ο ένας από τον άλλον. Ίσως υπάρχει εμπειρική απόδειξη ότι οι άνθρωποι, όπως είπες ήδη, επικοινωνούν όσο ποτέ πριν. Ανέφερες τους ομαδικούς πυροβολισμούς σαν ένα σημάδι, αλλά αυτά τα φαινόμενα είναι ακόμα ανώμαλα, έτσι ποια άλλα συμπτώματα είναι αυτά που συσχετίζεις μ’ αυτή την αποσύνθεση, τι είναι αυτό που κάνει τόσο φανερό σε σένα την απομάκρυνση των ανθρώπων ως είδος;

Zerzan: Κάτι που συχνά επισημαίνω σε διαλέξεις, είναι μια μελέτη που είδα σε ένα αμερικανικό κοινωνιολογικό περιοδικό που εξέταζε το πόσους φίλους έχουν οι ενήλικοι μέσα σε είκοσι χρόνια, από το 1985 ως το 2005. Στη μελέτη ο ορισμός του φίλου είναι κάποιος που εμπιστεύεσαι. Πάντως, μετά από χιλιάδες και χιλιάδες συνεντεύξεις αυτοί οι ερευνητές όρισαν ότι στα μέσα της δεκαετίας του ’80 ο μέσος αμερικανός ενήλικος είχε τρεις φίλους, αλλά το 2005 ο αριθμός αυτός είχε πέσει στους δύο. Αυτό είναι πενήντα τοις εκατό λιγότερο μέσα σε είκοσι χρόνια. Η μελέτη επίσης ανέφερε ότι οι άνθρωποι που δεν είχαν καθόλου φίλους τριπλασιάστηκαν.

Μιλούσα με τη Sherry Terkel, από το M.I.T., που γράφει για τις νέες τεχνολογίες από τη μεριά του ψυχολόγου, και έδωσε μια ομιλία εδώ στο πανεπιστήμιο του Όρεγκον πριν καναδυό χρόνια, με ειδική αναφορά στην κόρη της που τότε ήταν 13 χρόνων. Μιλούσε για τη συνολική επίδραση της τεχνολογίας στην ανθρώπινη ψυχή, και έλεγε ότι σε μια συγκεκριμένη ηλικία η κόρη της δεν καταλάβαινε στην ουσία τη διαφορά ανάμεσα σε κάτι ζωντανό και μια μηχανή. Κλονίστηκε απ’ αυτό και την αηδίασε, και έτσι ήταν μια πολύ ζωντανή διάλεξη. Αλλά στο τέλος, κι αυτό είναι τυπικό του σχολιασμού για τις φαύλες επιδράσεις της τεχνολογίας, σήκωσε τους ώμους σαν να λέει «ε καλά, αυτά είναι όλα μοντέρνα για σας» και κάθισε. Της είπα «περίμενε ένα δευτερόλεπτο, δεν μπορείς να μας λες δύο ώρες για το πόσο αναίσθητοι και μηχανοποιημένοι έχουμε γίνει, και μετά να σηκώνεις τους ώμους και να λες «ε καλά». Αυτό είναι ηθική και πνευματική χρεωκοπία».

Ross: Έχοντας ως προϋπόθεση τη θέση σου ότι η τεχνολογία είναι ένα κακό πράγμα, ή τουλάχιστον κακή για τις ανθρώπινες κοινότητες, θεωρείς τους πρωτοπόρους της τεχνολογίας όπως ο Steve Jobs, κακούς ηθοποιούς σε σχέση με μας που απλά χρησιμοποιούμε την τεχνολογία;

Zerzan: Ναι. Θα σας δώσω ένα ακραίο παράδειγμα. Κατά τη διάρκεια της δίκης του Unabomber στα τέλη της δεκαετίας του ’90, τα μήντια, περιστασιακά, μου έπαιρναν συνεντεύξεις και προσπαθούσαν να με κάνουν να πω ότι «ήταν πολύ ωραίο που κάποιος έστελνε βόμβες με το ταχυδρομείο σ’ αυτούς τους ανθρώπους» το οποίο ποτέ δεν είπα, και δεν το πιστεύω. Αλλά θα απαντούσα ότι ενώ δεν πίστευα στο να στέλνει κανείς βόμβες με το ταχυδρομείο, αυτό δε σήμαινε ότι αυτοί οι άνθρωποι, οι στόχοι, ήταν αθώοι. Άνθρωποι σαν τον Jobs που επινοούν αυτές τις συσκευές τύπου «ο Θαυμαστός Καινούργιος Κόσμος» επιλέγουν, κι υπάρχει μια ηθική διάσταση σ’ αυτές τις επιλογές. Θυμάμαι τον Stewart Brand του Whole Earth Catalog που είπε κάποτε ότι «στη δεκαετία του ’60 κάποιοι από εμάς συνειδητοποίησαν ότι το ερώτημα ήταν «τεχνολογία, ναι ή όχι;» και βασικά απαντήσαμε «ναι»». Αυτό περιλαμβάνει ανθρώπους σαν τον Leary και τον Kesey και άλλους που πίστευαν ότι υπήρχε αυτή η μεγάλη υπόσχεση στην τεχνολογία, ότι μπορούσαμε να πετύχουμε όλα αυτά τα πράγματα με τη μαγεία των υπολογιστών. Αυτή ήταν μια συνειδητή επιλογή από κάποιους απ’ αυτούς τους ανθρώπους, και ήταν η λάθος επιλογή. Έτσι η κρίσιμη ερώτηση είναι: πώς κατέληξε; Δεν είναι απλά μια θεωρητική ερώτηση, είναι μια εμπειρική ερώτηση: πώς φαίνεται μια κοινωνία που τα αγκαλιάζει αυτά, και επιταχύνει μ’ αυτόν τον τρόπο ζωής;

Ross: Αλλά αυτό είναι δίκαιο; Για να σε πιέσουμε λίγο ακόμα πάνω σ’ αυτό, είναι δίκαιο να βλέπουμε την τεχνολογία συνολικά; Γιατί δε μπορούμε να επιλέξουμε ανάμεσα σε τεχνολογίες που κάνουν την πραγματική πολιτιστική ζημιά και μη, αντί να χρεώνουμε όλα τα κακά που έχει προκαλέσει η τεχνολογία σ’ αυτήν την επιλογή της δεκαετίας του ’60, αυτό το «ναι ή όχι;»

Zerzan: Αυτό είναι δίκαιο επιχείρημα, και θα σας πω ότι ήμουν πολύ αναμεμιγμένος στη δεκαετία του ’60 και δεν είχα ιδέα για το τι έρχεται, έτσι είναι εκτός τόπου να δαιμονοποιήσω κάποιον σαν τον Stewart Brand, αν και είχε πολύ χρόνο να αναθεωρήσει αυτή την επιλογή και απλά εμβάθυνε περαιτέρω στην αποδοχή όλου αυτού του τεχνόκοσμου. Νομίζω ότι πρέπει να το πω ξανά, δε νομίζω ότι αφορά μεμονωμένες συσκευές, αλλά έναν ολόκληρο προσανατολισμό στην πραγματικότητα, και στη ζωή, και στην κοινότητα στην οποία έχουν επιβληθεί αυτές. Θα μπορούσα να αναφέρω τον Martin Heidegger που το έβλεπε σαν κάτι πολύ πιο βασικό, πώς πραγματικά σχετιζόμαστε με τον κόσμο. Αισθανόταν ότι όταν πιέζεται κάτι πολύ τότε γίνεται καύσιμο για τη τεχνολογία. Όλα αποτελούν ένα τεχνολογικό ζήτημα, και όλα τ’ άλλα αποκλείονται. Γι’ αυτό αποκαλούσε την τεχνολογία το τέλος της φιλοσοφίας, επειδή αυτά τα κατεξοχήν τεχνικά ζητήματα έρχονται να υπερπηδήσουν ο,τιδήποτε άλλο. Σ’ ένα βαθμό μπορούμε να το δούμε αυτό τώρα στην πολιτική, όπου το καθεστώς φαίνεται να έχει γίνει πιο προσανατολισμένο στην τεχνολογία, και τα αληθινά ανθρώπινα ζητήματα υποκύπτουν υπό το βάρος του τεχνοκρατισμού.

Μπορούμε να πάμε πίσω σε απλά εργαλεία της λίθινης εποχής και τις αξίες ή επιλογές που ενσωματώνονται τότε. Για παράδειγμα, αν κοιτάξουμε απλά λίθινα εργαλεία, πριν φτάσουμε στα συστήματα και την τεχνολογία, δεν απαιτούν πολλή εξειδίκευση ή κατανομή εργασίας, και αναλόγως μπορούμε να δούμε την προοπτική της ισότητας: ο καθένας μπορεί να φτιάξει αυτό το εργαλείο, ο καθένας μπορεί να το χρησιμοποιήσει, δεν εξαρτιέσαι από κάποιον ειδικό για να το χρησιμοποιήσεις. Αλλά καθώς προχωράμε στον τεχνολογικό χρόνο, η ανάγκη για πολλούς ειδικούς τούς δίνει απόλυτη εξουσία επάνω μας, και αυτή είναι μια διαδικασία που μας αφαιρεί δυνατότητες και ικανότητες. Περιλαμβάνει ό,τι μπορούμε να σκεφτούμε. Οι άνθρωποι συνήθιζαν να δουλεύουν πάνω στα αυτοκίνητά τους, αλλά τώρα υπάρχουν εκατοντάδες αισθητήρες υπολογιστών που εμποδίζουν ένα φυσιολογικό άνθρωπο να κάνει επισκευές κάτω από το καπώ ενός αυτοκινήτου. Τα παιδιά παλιά μπορούσαν να κάνουν το δικό τους ραδιόφωνο. Υπήρχαν καιροί που μπορούσες να έχεις κάποια πρόσβαση ή κάποιο πρακτορείο, αλλά τώρα χρειάζεσαι έναν ειδικό. Αυτό δεν είναι υγιές. Πρέπει να ξανα-αποκτήσουμε τις ικανότητές μας κατά την άποψή μου, αλλιώς απλώς καθόμαστε παθητικά περιμένοντας ν’ αγοράσουμε το επόμενο προϊόν.

Ross: Που θα τοποθετούσες μια φιγούρα σαν τον Jobs μέσα στο φάσμα των καινοτόμων της τεχνολογίας, με τη δέουσα προσοχή σ’ αυτό που περιέγραψες προηγουμένως ως την ηθική διάσταση της καινοτομίας;

Zerzan: Καλά, ήταν προφανώς πολύ καλός στο να κάνει όλα αυτά τα πράγματα, αυτές τις συσκευές, να δουλέψουν ευκολότερα. Το έκανε με το μάρκετινγκ, και με την τεχνολογία που διαπέρασε γενιές ώστε άνθρωποι σαν κι εμένα δε χρειάστηκαν να κάνουν κάποιο προγραμματισμό ή τίποτα τέτοιο. Αντ’ αυτού απλά κουνάμε άγαρμπα το δάχτυλό μας σε μια οθόνη και αυτό ήταν. Αλλά αν το κάνεις αυτό για καιρό, στο τέλος δε χρειάζεται να ξέρεις τίποτα, απλά είσαι αδρανής, μια άμορφη μάζα, να κάθεσαι και να πατάς ένα κουμπί, και μετά τι γίνεται με τη θέση μας στον κόσμο; Κινούμαστε πάνω σ’ αυτόν τον πλανήτη και έχουμε κάποια αυτονομία και δυνατότητα στο να ξέρουμε πώς να κάνουμε κάποια πράγματα. Αν δεν ξέρουμε να κάνουμε τίποτα, τότε στο τέλος όταν το σύστημα καταρρεύσει, τη βάψαμε, επειδή δε θα ξέρουμε ούτε τα πιο απλά πράγματα – και συμπεριλαμβάνω και τον εαυτό μου μέσα. Δεν έχω πολλές ουσιαστικές ικανότητες, σε σχέση με την αλληλεπίδραση με τη γη στην οποία ζούμε.

Ross: Δεν είναι ένα πρακτικό επιχείρημα αυτό, αφού σχετίζεται με την τελική μας επιβίωση; Έτσι αν υπάρχει αυτή η αναπόφευκτη κατάρρευση, θα γίνουμε όλοι χελώνες και θα κυλιόμαστε ανάποδα στη λάσπη. Αλλά τι γίνεται αν δεν υπάρξει αυτή η κατάρρευση; Αν αυτές οι τεχνολογίες απλά προσφέρουν περισσότερο χρόνο για πράγματα όπως το να διαβάζουμε σε παιδιά, ή μια καλή συζήτηση;

Zerzan: Καλά, μπορεί να μην υπάρχει κατάρρευση. Δεν είμαι ένας αποκαλούμενος καταρρευσιακός που ποντάρω απλά στο να αποτύχουν όλα. Πιστεύω ότι υπάρχουν αρκετές πιθανότητες, καθώς τα συστήματά μας γίνονται πιο ανεξάρτητα και ευάλωτα, κάτι μικρό να ξετυλίξει πολλά απ’ αυτά, αλλά σίγουρα δε βασίζομαι πολύ σ’ αυτό. Είναι στο χέρι μας να κάνουμε επιλογές, όχι απλά να καθόμαστε και να περιμένουμε όλο αυτό το πράμα να πέσει. Αλλά ναι, υπάρχουν κι οι ανταλλαγές. Γι’ αυτό οι άνθρωποι αγοράζουν αυτά τα πράγματα. Έχουν όντως αξία χρήσης, και μπορεί να βρεις το ελκυστικό κομμάτι της ανταλλαγής. Όπως είπες κι εσύ, μπορείς να προσέχεις την οικογένειά σου, να κάνεις κάτι χρήσιμο, ή μπορεί απλά να κοιτάς άλλη μια οθόνη. Δυστυχώς αν δεις το τί πραγματικά συμβαίνει, αν το δεις εμπειρικά, ξοδεύουμε ολοένα και περισσότερο από το χρόνο μας κοιτάζοντας μια οθόνη ή μια άλλη οθόνη και αυτό επιστρέφει στη μεσολάβηση, την αίσθηση ότι υπάρχουν όλο και περισσότερες επίπεδες οθόνες ανάμεσά μας και ανάμεσα στα πράγματα που έχουν σημασία.

Ross: Γυρνώντας πάλι στην κληρονομία του Jobs, υπάρχει κάποιο προϊόν της Apple, ή κάποιο που τροφοδοτείται από την Apple που θεωρείς ιδιαίτερα διαβρωτικό για την κουλτούρα;

Zerzan: Διάβαζα στους New York Times γι’ αυτή την εφαρμογή του iPhone, το Baby Cry, που ερμηνεύει το κλάμα του μωρού όταν ξυπνάει, αν είναι υγρό, ή πεινάει ή κάτι άλλο. Το σκέφτομαι, και λέω στον εαυτό μου: το ανθρώπινο είδος υπάρχει γύρω στα δύο εκατομμύρια χρόνια και τώρα έχουμε ένα γαμημένο μηχάνημα να μας πει, τι σημαίνει το κλάμα του μωρού μας. Αν δεν είναι αυτό φρικτό, δεν ξέρω τι είναι. Για μένα, αυτό είναι ενδεικτικό για την εξάρτησή μας απ’ αυτές τις συσκευές, και μπορείς να πεις ότι αυτό είναι ένα παλαβό παράδειγμα, αλλά δεν είναι ενδεικτικό για το που πηγαίνουμε; Και είναι παντού, αυτή η εξάρτηση. Πότε χρειαζόμασταν προσωπική υποστήριξη (life coaching) (ΣτΜ: μορφή ψυχοθεραπείας που ξεκίνησε στις ΗΠΑ τη δεκαετία του ’80); Και πότε υπήρχαν δισεκατομμύρια και δισεκατομμύρια δολάρια σε βιβλία αυτο-βοήθειας;

Όσο για τον ίδιο τον Jobs, διάβαζα όλα αυτά τα εισαγωγικά περί της κομψότητας της Apple και το τι έκανε ο Jobs για να επανεισάγει μια αισθητική, και αναρωτιόμουνα: έχουμε εκατομμύρια τέτοιες συσκευές που είναι ακριβώς το ίδιο πράγμα, και που για μένα είναι αρκετά στείρες: Που είναι η καλλιτεχνία; Δεν είναι μεγαλύτερη μαζικοποίηση (massification) των πάντων; Έχουμε όλα αυτά τα iPhone που μοιάζουν όλα μεταξύ τους, κι όμως δεν έπρεπε να υπάρχει κάτι που να διακρίνεται προσωπικά, ή κάτι με την προσωπική σου σφραγίδα επάνω του; Μου φαίνεται κίβδηλο επιχείρημα να πούμε ότι ο Jobs μάς έδωσε όλη αυτή την καλλιτεχνία και αισθητική. Αυτό είναι μόνο αλήθεια από μια σκοπιά καθολικά μαζικής παραγωγής. Έτσι ορίζουμε τώρα την καλλιτεχνία και την αισθητική; Ελπίζω πως όχι.

Ross: Κλείνοντας, αν κοιτάξουμε μπροστά 500 χρόνια από τώρα – πριν ή μετά την καταστροφή, πώς πιστεύεις ότι θα θυμόμαστε τον Steve Jobs;

Zerzan: Αν επιβιώσουμε τόσο πολύ, δε θα έχουμε μια θετική εικόνα του Jobs, επειδή σε κάποιο σημείο θα συνειδητοποιήσουμε από που προέρχεται αυτή η «κομψή» τεχνολογία. Βασίζεται εξολοκλήρου στη βιομηχανοποίηση, σε άσχημα πράγματα που δε θέλουμε να σκεφτόμαστε αυτή τη στιγμή, πράγματα που συμβαίνουν στην Κίνα και την Ινδία. Μπορούμε να θαυμάζουμε με περίτεχνες φράσεις τα καθαρά και λαμπερά γκάτζετ που παράγει ο Steve Jobs, αλλά για να τα αποκτήσουμε έχουμε την άσχημη, συστηματική επίθεση στο φυσικό κόσμο. Αυτό είναι το άλλο ξεκάθαρο πράγμα που δε συζητήσαμε. Αν συνεχίσουμε μ’ αυτό το ρυθμό, θα είμαστε τυχεροί αν επιβιώσουμε άλλα πενήντα χρόνια.